Davvisámegiella

Davvisámegiella; davvisámegiella, sámegiella
Klassifiseren	Urálalaš gielat; Sámegielat ; Davvisámegiella ; ; ;
Geavaheapmi
Guovlu	Ruoŧŧa, Norga, Suopma
Hubmiid mearri	sullii 30 000
Sadji	ii čuođi stuorámusa joavkkus
Alfabehta	láhten
Virggálaš stáhtus
Virggálaš giella	Anár, Eanodat, Soađegilli, Ohcejohka, Deatnu, Gáivuotna, Guovdageaidnu, Kárášjohka, Loabát, Porsáŋgu, Unjárga
Giellagáhtten	Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddáš
Giellakodat
ISO 639-1	se
ISO 639-2	sme
ISO 639-3	sme
SIL	SME

Do not click any button if you do not speak Sami!

Dát artihkal lea okta Sámegiel Wikipedia deháleamos artihkkaliin, ja danne mii sihtat Du árvvoštallat dan. Deaddil dan boalu mii čájeha du oaivila artihkkala birra.

Hui buorre Oalle buorre Oalle heittot Hui heittot

Davvisámegiella gullá sámegielaid oarjesámegielaid davvejovkui ovttas julev- ja bihtánsámegielain. Eará oarjesámegielat leat ubmisámegiella ja lullisámegiella.

Sámegielaid guovllut 1. lullisámegiella 2. ubmisámegiella 3. biđonsámegiella 4. julevsámegiella 5. davvisámegiella 6. nuortalašgiella 7. anárašgiella 8. gielddasámegiella 9. darjjesámegiella

Sisdoallu

GuovluEdit

Davvisámegiella hállojuvvo Ruoŧas, Norggas ja Suomas.

AlfabehtaEdit

А а a	Á á á	B b be	C c ce	Č č če	D d de	Đ đ đje	E e e
F f eff	G g ge	H h ho	I i i	J j je	K k ko	L l ell	M m emm
N n enn	Ŋ ŋ eŋŋ	O o o	P p pe	R r err	S s ess	Š š eš	T t te
Ŧ ŧ ŧe	U u u	V v ve	Z z ez	Ž ž ež

DiftoŋggatEdit

Diftoŋggat leat guokte vokála maŋŋálagaid mat jietnaduvvojit ovttas.

Davvisámegiela čállingielas gávdnojit njeallje diftoŋgga: ea, ie oa ja uo. Guovdageaidnulaččat dábálaččat jietnadit diftoŋŋgaid nugo dat leat čállojuvvon, muhto Kárášjogas ea gullo dego ie. Vuolle-Deanus ea gullo dego iä. Kárášjogas ie gullo dávjá dego e, Vuolle-Deanus fas dego ea.^[1]

oa gullo Kárášjogas dávjá dego uo ja Vuolle-Deanus oa gullo dego uo, uä dahje ue. Kárášjogas uo gullo dego ue. Vuolle-Deanus uo gullo dego uä.^[1]

JietnadatoahppaEdit

Davvisámegiela suopmanatEdit

Davvisámegiela váldosuopmanat leat mearrasámegiella, Durdnosa suopman ja Finnmárkku suopman.

MearrasámegiellaEdit

Knud Leema mielde mearrasámegiella lea ovdal gullan nuortasámegielaide, muhto mearrasámit leat molson giela. Mearrasámegielas leatge seammalágan hámit go anárašgielas ja eará nuortasámegielain. Mearrasámegiella juhkkojuvvo oarje-, gaska- ja nuortasuopmaniidda.

Durdnosa suopmanatEdit

Lea árvaluvvon, ahte Durdnosa suopman livččii álgo álggus gullan oarjesámegielaid davvijoavkku oarjejovkui ovttas julevsámegielain ja biđonsámegielain. Durdnosa suopmanis leat čuovvovaš váldosuopmanat:

Suomanjárga
Gárasavvon
Čohkkiras
Girjjis

Finnmárkku suopmanatEdit

Finnmárkku suopmana váldojoavkkut leat oarjejoavku ja nuortajoavku.

Oarjejoavku juohkása njealji suopmanii:

Máze-Láhpoluoppal
Guovdageaidnu
Nuorta-Eanodat
Vuohčču

Nuortajoavku juohkása maiddái njealji suopmanii:

Sieiddá-Bonjagas
Skiippagurra-Buolbmát
Njuorggán-Sirbmá
Badje-Deatnu

GiellaoahppaEdit

NomenatEdit

Nomenat sodjet kásusa ja logu (ol. ja ml.) dáfus. Davvisámegielas leat 7 kásusa. Muhtun gáldduin muitaluvvo, ahte davvisámegielas leat guhtta kásusa daningo akkusatiiva ja genetiiva leat seammasullasaččat. Kásusat leat:

SubstantiivvatEdit

	ol.			ml.
mátta	bárrast.	bárahisst.	kontr.st.	bárrast.	bárahisst.	kontr.st.
Nom.	guolli	čála	boazu	guolit	čállagat	bohccot
A/G.	guoli	čállaga	bohcco	guliid	čállagiid	bohccuid
Ill.	guollái	čállagii	bohccui	guliide	čállagiidda	bohccuide
Lok.	guolis	čállagis	bohccos	guliin	čállagiin	bohccuin
Kom.	guliin	čállagiin	bohccuin	guliiguin	čállagiiguin	bohccuiguin
Ess.	guollin	čálan	boazun	-

PronomenatEdit

Pronomen lea sátni adnojuvvo eará sáni sajis. Ovdamearkan cealkagis Áhčči luoikkai skohtera Márehii sáhttá čállit pronomeniiguin Dat luoikkai sutnje skohtera. Pronomenat adnojuvvojit maiddái ovttas nuppiin sániin, ovdamearkka dihte dát biila.

Persovdnapronomenat: Mun, dii, midjiide jna.

Gažaldatpronomenat ja relatiivapronomenat: mii, gii, gean, mainna, goabbá, guhtemuš, gos, gosa, goas jna.

Čujuheaddjipronomenat: dat, dát, diet, duot, dot.

Resiprohkapronomenat: 1. nubbi nuppi. 2. a) goabbat guoibmi + oamastangeažus duálas. b) guhtet guoibmi + oamastangeažus plurálalas.

Reflektsiivapronomenat: ieš, ieža, alddámet, alccesis, iežame, iežainan, iehčanassii

Eahpemearálaš pronomenat^[1]: ainge, arvat, buot, buohkat, duobbá dábbá, eatnat, eatnagat, eatnagii, eatnasat, eambbo, eanet, eanemus, eanemusat, eará, iežá, earát, iežát, earis, galle, gallát, gallis, geažus, hárvvis, juobbá, juobbágoabbá, juoga, juohke, juohkehaš, máŋga, máŋggas, moadde, moattes (moattis), moanat, muhtin (muhtun), nubbi, nuppit, nuppát, obba (oppa), ollu, olu (ollugat), olugat, olus, okta, oktahat, seammá, soames (soamis), soapmásat, uhccán, unnán, uhccánaš, unnánaš, veahá, veaháš, visot, gii ihkenassii, guhte ihkenassii, mii ihkenassii, goabbá ihkenassii, feara gii, feara guhte, feara mii, feara goabbá, gii fal, guhte fal, mii fal, goabbá fal, giige, guhtege, mihkkege, goabbáge, guhtemušge, oktage, guhtege, guhtet, goabbat, iešguhtet, goappašat, goappašagat, guktot.

Negatiiva pronomenat: ii oktage, ii gosage, eai makkárge jna.

AdjektiivvatEdit

LohkosánitEdit

VearbbatEdit

Vearbbat sodjet logu, persovnna, vuogi ja áiggi dáfus.

LohkuEdit

Davvisámegiela vearbbat sodjet golbma eará logu dáfus:

ovttaidlohku dahjege singulára
guvttiidlohku dahjege duála
máŋggaidlohku dahjege plurála

PersovdnaEdit

Davvisámegiela vearbbat sodjet golbma eará persovnna dáfus:

1. persovdna
2. persovdna
3. persovdna

ÁigiEdit

Davvisámegiel tempusat leat:

preseansa dahjege dálá áigi
preterihtta dahjege vássán áigi

Maid leat guokte lihttoáiggi:

VuohkiEdit

Davvisámegielas leat vihttá vuogi:

indikatiiva dahjege duohtavuohki
imperatiiva dahjege gohččunvuohki
konditionála dahjege eaktovuohki
potientiála dahjege veadjinvuohki
optatiiva dahjege ávžžuhusvuohki

Dábálaččat optatiiva árvaluvvo imperatiivan, goas sámegielas leat dušše njeallje vuogi.

BiehttalanvearbaEdit

Seammaládje go eará suopmelaš-ugralaš gielain davvisámegielas lea biehttalanvearba, mii sodjá vuogi (indikatiivva, imperatiivva ja optatiivva), persovnna (1., 2. ja 3.) ja logu (ovttaidlohku, guvttiidlohku ja máŋggaidlohku) dáfus:

   Ind. pres.               Imperatiiva             Optatiiva                    Supiidna
   sg.  du.     pl.         sg.    du.     pl.      sg.    du.      pl.          sg.    du.     pl.                        
1  in   ean     eat      1  -      -       -     1  allon  allu     allot     1  aman   amame   amamet
2  it   eahppi  ehpet    2  ale    alli   allet  2  ale    alli     allet     2  amat   amade   amadet
3  ii   eaba    eai      3  -      -       -     3  allos  alloska  alloset   3  amas   amaska  amaset

Davvisámegielas biehttalanvearba ii sojahuvvo áiggi dáfus.

PassiivaEdit

Davvisámegielas lea maid passiiva, muhto dat ii leat árbevirolaččat leamaš aktiivvalaš anus^{[gáldu váilo]}.

InfinitiivahámitEdit

PartihkkalatEdit

InterjekšuvnnatEdit

Interjekšuvnnat leat ovdamearkan:

Fuoi!, Fišše! (go atná juoidá eartnjehassan)
Gea! (imaštallame)
Hás (go hástala nuppi)
Hei!, Hei-hei! (imaš, hárbma)
Vuoi! (imaš, šallošeapmi, illu)
Gáfat! (suorggaheapmi)

Sámegillii ollu interjekšuvnnat adnojuvvojit go čuorvu ealliid, erenoamážit beatnagiid ja bohccuid^[1]. Muhtun dain interjekšuvnnain leat jietnadagat mat eai muđui gávdno gielas (earret loatnasániin) nugo y-jietna sánis hrys.

Hrys! (go baldá beatnaga mii lea bahástallame, maiddái hrys eret!)

Čuorvvassánit maiddái gullet interjekšuvnnaide:

Ušš! Hrys! Vuoi! Ho-hooi!

Jietnaáddestallan sánit (onemopoehtalaš sánit):

Du-dud! Dii-diid! Bea.ea! Hau!

Vástádussánit:

De-e! Na-a! Ii-e!

KonjunkšuvnnatEdit

AdvearbatEdit

Preposišuvnnat ja postposišuvnnatEdit

Post- ja preposišuvnnat leat sánit mat laktásit nomeniidda. Dát doahpagat leat sámegillii latnjalassii nu ahte muhtun sánit sáhttet leat sihke preposišuvdnan ja postposišuvdnan. Pre- ja postposišuvdna ráhkadit nomeniin ovtta gihpu ja das galgá nomen leat genitiivahámis. Dat mat leat nomemiid ovddabealdde gohčoduvvojit preposišuvdnan. Nomena ja preposišuvnna oktavuohta gohčoduvvo preposišuvdnagihppun^[1].

ovdal soađi
borramuša maŋŋá
birra jagi

Postposišuvdna leat nomena maŋábealde.Nomena ja postposišuvnna oktavuohta gohčoduvvo postposišuvdnagihppun^[1].

dáhki alde
munno gaskkas
geahču vuolde.
muital iežat birra

Etymologalaččat pre- ja postposišuvnnaid vuođđu lea substantiiva^[1], muhto dát sánit eai dábálaččat geavahuvvo sierra sátnin šahten. Muhtun substantiivvat leat velá anus, nugo rádjá mas postposišuvnnat rájes/rádjái leat suorgásan. Boahtte vuosárgga rájes. Ihtáš rádjái.

Pre- ja postposišuvnnat sáhttet leat sierra kásushámis. Lokatiivahámi mearkkašupmi lea báikkis dahje báikkis eret. Illatiivahámi mearkkašupmi lea lihkadeapmi juogaman guvlui. Genitiivahámi mearkkašupmi lea juogaman guora, miehtá dahje beali. Ovdamearkkan sátni geahči main lea suorgásan čuvvovaš postposišuvnnat.

Mun mannen togain Niillasa geahčái.
Mánát vulge áhku geahčen ruoktot.
Mii álo bivdit davágeaže dán jávrri.

**Post- ja preposišuvnnat báikemearkkašumiin**
Illatiivahápmi (sadjái)	Lokatiivahápmi (sajis)	geniitivahápmi (saji guora)
ala	alde
báldii	bálddas	báldda
beallái	bealde	beale
birra	birra	birra
	bokte
	buohta
duohkái	duohken	duoge, duogi
gaskii	gaskkas	gaskka
gasku	gasku	gasku
geahčái	geahčen	geaže
guovdo	guovdo	guovddáš
gurrii	guoras	guora
lahka	lahka	lahka
lusa	luhtte	luhtte
maŋŋái	maŋis	maŋil
	miehtá	miehtá
	mielde	mielde
		meaddel
		meattá
njeaiga	njeaiga
ovdii	ovddas	ovddal
rádjái	rájes	ráje, ráji
sisa	siste
vuollái	vuolde	vuole, vuoli
vuostá	vuostá	vuostá

Post- ja preposišuvnnat áigemearkkašumiin leat: bále, birra, čađa, gaskan, gaskkas, gaskkal, gaskal, gasku, geahčái, geažes, maŋŋá, maŋŋel, mano (manu), mielde, miehtá, ovdal, rádjái, rájes (rájis), viđá (viđe).

Ovdamearkkat:

Ala (nala). (post). Báikemearkkašupmi: Son njuvddii vuoja láibbiid ala. Áigemearkkašupmi: Boađe fal ruoktot diimmut ala!

Alde (nalde). (post). Báikemearkkašupmi: Gáffegievdni lea uvnna alde. - Lokte eret ruittu uvnna alde. - Poliisat ledje juo báikki alde.

Badjel. (prep./post). Báikemearkkašupmi: Duottut go njuiket joga badjel? - Biila vujii badjel geainnu.

Báldda. (post). Báikemearkkašupmi. Beana ruohtai mu báldda. - Son ozai čoavdagiid viesu báldda.

Bálddas.(post). Báikemearkkašupmi: Gean bálddas don čohkkájit boradanbeavddis? - In leat goassige oađđán nieidda bálddas.

Báldal. (post). Bákemearkkašupmi: Ánde šuvihii sihkkeliiguin mu báldal^[1].

Bále. (post). Áigemearkkašupmi. Mii árrat vuoddjáimet vai joaddašeimme ruoktut čuovgga bále. - Eahket bále manne dánssaide.

Bealde. (post., maŋábeale attribuhta maiddái prep.). Báikemearkkašupmi: Gufihtariid máilbmi lea don bealde olbmuid dábálaš eallima. - Goappat bealde.

Beale. (post.). Báikemearkkašupmi: Vári beale lea buoret vázzit. - Bohccot ruhttet don beale váriid.

Beallái. (post.). Báikemearkkašupmi: Son sugai nuori nuppi beallái. - Mii sirddiimet don beallái vári.

Birra. (post./prep.). Báikemearkkašupmi: Mun lean mátkkoštan birra máilmmi. - Nieida lei nu bivnnut ja bártnit jorre su birra. Áigemearkkašupmi: Birra jándora bargat. - Mii orrut ovtta sajis birra jagiid.

Bokte. (post). Báikemearkkašupmi: Vudjen Malmöi Stockholmma bokte. - Dákko bokte gávdnojit ollu boradanbáikkit. - Eŋglándii vujiimet Fránkriikka bokte.

Buohta. (post.). Báikemearkkašupmi: Bisán duon geaidnogalbba buohta. - Biila bártidii šaldi buohta. - Son vázzá min buohta skuvlii^[1].

Čađa. (prep./post.). Báikemearkkašupmi: Mun váccán vuovddi čađa. Áigemearkkašupmi: Ledjen gozuid alde čađa ija. - Mii ligget viesu čađa dálvvi.

Duogi, duoge. (post.). Báikemearkkašupmi: Njáhken stobu duogi. - Dat báhtaredje seinniid duogi.

Duohkái. (post.). Báikemearkkašupmi: Čiehkádin geađggi duohkái. - Eadni gaikkui nieiddas vuovttaid duohkái.

Duohkin, duohken (ruoŧas duogin). Báikemearkkašupmi: Bussá ruohtastii eret stuolu duohkin. - Dat áigá vuoddjájedje ja dáidet juo logi miilla duohken. - Dálá servodatdiili lea min čuorbbes politihkariid duohken.

Gaskan. (prep./post.). Áigemearkkašupmi: Fertejin vuolgit gaskan bora. - Fertiimet heaitit gaskan barggu arvvi dihte.

Gaskii. (post.) Báikemearkkašupmi: Gárten guovtti vašálačča gaskii.

Gaskka. (prep./post.) Báikemearkkašupmi: Leavnnja ja Billávuona gaskka lohket olbmot ipmašiid oaidnit^[1].

Gaskal. (prep./post.). Báikemearkkašupmi: Son jođii Joatkkajávvri ja Iešjávrri gaskal^[2]. Áigemearkkašupmi: Áhči gázzi málestii gaskal golmma ja viđa^[1].

Gaskkas. (post.). Báikemearkkašupmi: Son orru daid guovtti vári gaskkas. - Ášši bissu munno gaskkas.

Gasku. (dábálaččat prep.). Báikemearkkašupmi: Bohccot livvadedje gasku geainnu. - Ásan gasku gavpoga. - Gasku goađi lei árran. Áigemearkkašupmi: Son heittii gasku jagi skuvllas^[1]. - Moai fertiime gasku geasseluomu máhccat ruoktot^[1].

Geahčái. (post.). Báikemearkkašupmi: Mannen togain iežan nieidaolbmá geahčái. Áigemearkkašupmi: Vahkku geahčái ferten fas doaktára lusa^[1]. - Elle heaitá barggus loahpa geahčái dán vahkku^[1].

Geahčen

Geaže

Geažes

Guora

Guoras

Gurrii

Guovdu

Lahka

Luhtte

Lusa

Manu (mano)

Maŋil

Maŋis

Maŋŋái

Maŋŋá, maŋŋil

Meaddel, meaddil

Meattá

Miehtá

MIelde

Njeaiga, njeaigga

Ovdal

Ovddal

Ovddas

Ovdii

Rádjái

Ráje (ráji)

Rájes (rájis)

Rastá

Sisa

Siste

Viđá, viđe

Vuolde

Vuole, vuoli

Vuollái

Vuostá, vuostái

Laktapartihkkalat

SátnevuorkáEdit

ČállingiellaEdit

Davvisámegiela čállinvuogi hutkin sáhttá dadjat Knud Leema. Su čállinvuohki lei ráhkaduvvon Finnmárkku suopmaniid vuođul.

Sámikonfereansa dohkkehii oktasaš čállingiela, man Sámi giellalávdegoddi evttohii 1978:s. Davvisámegiela oktasaš ortografiija váldojuvvui atnui jagis 1979, go Norgga Girko- ja oahpahusdepartemeanta dohkkehii dan skuvlaatnui.

HistorjáEdit

GirjjálašvuohtaEdit

GáldutEdit

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 Pope, Sárá, Eatnigiella 2.deaddileapmi, Davvi Girji o.s 1996
↑ Nickel, Sammallahti, Duiskka-Sámi sátnegirjji, Davvi Girji 2008

LiŋkkatEdit

[:0-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 Pope, Sárá, Eatnigiella 2.deaddileapmi, Davvi Girji o.s 1996

[2] Nickel, Sammallahti, Duiskka-Sámi sátnegirjji, Davvi Girji 2008

[1]

[2]

Davvisámegiella davvisámegiella, sámegiella
Klassifiseren	Urálalaš gielat Sámegielat Davvisámegiella
Geavaheapmi
Guovlu	Ruoŧŧa, Norga, Suopma
Hubmiid mearri	sullii 30 000
Sadji	ii čuođi stuorámusa joavkkus
Alfabehta	láhten
Virggálaš stáhtus
Virggálaš giella	Anár, Eanodat, Soađegilli, Ohcejohka, Deatnu, Gáivuotna, Guovdageaidnu, Kárášjohka, Loabát, Porsáŋgu, Unjárga
Giellagáhtten	Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddáš
Giellakodat
ISO 639-1	se
ISO 639-2	sme
ISO 639-3	sme
SIL	SME