|
8. [[gielddasámegiella]]
9. [[darjjesámegiella]]]]
'''Davvisámegiella''' gullá [[sámegielat|sámegielaid]] oarjesámegielaid davvejovkui ovttas [[julevsámegiella|julev-]] ja [[bihtánsámegiella|bihtánsámegielain]]. Eará oarjesámegielat leat [[ubmisámegiella]] ja [[lullisámegiella]].
== Guovlu ==
Davvisámegiella hállojuvvo [[Ruoŧŧa|Ruoŧas]], [[Norga|Norggas]] ja [[Suopma|Suomas]].
== Alfabehta ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Á á
á
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
be
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
ce
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Č č
če
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
de
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Đ đ
đje
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
e
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
eff
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
ge
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
ho
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
je
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
ko
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
ell
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
emm
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
enn
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŋ ŋ
eŋŋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
pe
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
err
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
ess
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Š š
eš
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
te
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŧ ŧ
ŧe
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
ve
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
ez
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ž ž
ež
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
|}
=== Diftoŋggat ===
[[Diftoŋga|Diftoŋggat]] leat guokte [[vokála]] maŋŋálagaid mat jietnaduvvojit ovttas.
Davvisámegiela čállingielas gávdnojit njeallje diftoŋgga: '''ea, ie oa''' ja '''uo'''. [[Guovdageaidnu]]laččat dábálaččat jietnadit diftoŋŋgaid nugo dat leat čállojuvvon, muhto [[Kárášjohka|Kárášjogas]] '''ea''' gullo dego '''ie'''. [[Vuolle-Deatnu|Vuolle-Deanus]] '''ea''' gullo dego '''iä'''. Kárášjogas '''ie''' gullo dávjá dego '''e''', Vuolle-Deanus fas dego '''ea'''.<ref name=":0">Pope, Sárá, Eatnigiella 2.deaddileapmi, Davvi Girji o.s 1996</ref>
'''oa''' gullo Kárášjogas dávjá dego '''uo''' ja Vuolle-Deanus '''oa''' gullo dego '''uo, uä''' dahje '''ue'''. Kárášjogas '''uo''' gullo dego '''ue'''. Vuolle-Deanus '''uo''' gullo dego '''uä'''.<ref name=":0" />
== Jietnadatoahppa ==
=== Davvisámegiela suopmanat ===
Davvisámegiela váldosuopmanat leat mearrasámegiella, Durdnosa suopman ja [[Finnmárku|Finnmárkku]] suopman.
==== Mearrasámegiella ====
[[Knud Leem]]a mielde mearrasámegiella lea ovdal gullan nuortasámegielaide, muhto mearrasámit leat molson giela. Mearrasámegielas leatge seammalágan hámit go [[anárašgiella|anárašgielas]] ja eará nuortasámegielain. Mearrasámegiella juhkkojuvvo oarje-, gaska- ja nuortasuopmaniidda.
==== Durdnosa suopmanat ====
Lea árvaluvvon, ahte Durdnosa suopman livččii álgo álggus gullan oarjesámegielaid davvijoavkku oarjejovkui ovttas julevsámegielain ja biđonsámegielain. Durdnosa suopmanis leat čuovvovaš váldosuopmanat:
# Suomanjárga
# Gárasavvon
# Čohkkiras
# Girjjis
==== Finnmárkku suopmanat ====
[[Finnmárku|Finnmárkku]] suopmana váldojoavkkut leat oarjejoavku ja nuortajoavku.
Oarjejoavku juohkása njealji suopmanii:
# Máze-Láhpoluoppal
# Guovdageaidnu
# Nuorta-Eanodat
# Vuohčču
Nuortajoavku juohkása maiddái njealji suopmanii:
# Sieiddá-Bonjagas
# Skiippagurra-Buolbmát
# Njuorggán-Sirbmá
# Badje-Deatnu
== Giellaoahppa ==
=== Nomenat ===
Nomenat sodjet kásusa ja logu (ol. ja ml.) dáfus. Davvisámegielas leat 7 kásusa. Muhtun gáldduin muitaluvvo, ahte davvisámegielas leat guhtta kásusa daningo akkusatiiva ja genetiiva leat seammasullasaččat. Kásusat leat:
* [[nominatiiva]]
* [[akkusatiiva]]
* [[genetiiva]]
* [[illatiiva]]
* [[lokatiiva]]
* [[komitatiiva]]
* [[essiiva]]
==== Substantiivvat ====
{| class="wikitable"
|-
!
! colspan="3" | ol.
! colspan="3" | ml.
|-
! class="small" | mátta
! class="small" | bárrast.
! class="small" | bárahisst.
! class="small" | kontr.st.
! class="small" | bárrast.
! class="small" | bárahisst.
! class="small" | kontr.st.
|-
! class="small" | Nom.
| ''guolli''
| ''čála''
| ''boazu''
| ''guolit''
| ''čállagat''
| ''bohccot''
|-
! class="small" | A/G.
| ''guoli''
| ''čállaga''
| ''bohcco''
| ''guliid''
| ''čállagiid''
| ''bohccuid''
|-
! class="small" | Ill.
| ''guollái''
| ''čállagii''
| ''bohccui''
| ''guliide''
| ''čállagiidda''
| ''bohccuide''
|-
! class="small" | Lok.
| ''guolis''
| ''čállagis''
| ''bohccos''
| ''guliin''
| ''čállagiin''
| ''bohccuin''
|-
! class="small" | Kom.
| ''guliin''
| ''čállagiin''
| ''bohccuin''
| ''guliiguin''
| ''čállagiiguin''
| ''bohccuiguin''
|-
! class="small" | Ess.
| ''guollin''
| ''čálan''
| ''boazun''
| colspan="3" rowspan="1" | ''-''
|}
===Pronomenat===
[[Pronomen]] lea sátni adnojuvvo eará sáni sajis. Ovdamearkan cealkagis ''Áhčči luoikkai skohtera Márehii'' sáhttá čállit pronomeniiguin ''Dat luoikkai sutnje skohtera.'' Pronomenat adnojuvvojit maiddái ovttas nuppiin sániin, ovdamearkka dihte ''dát biila.''
[[Persovdnapronomen]]at: ''Mun, dii, midjiide jna.''
[[Gažaldatpronomen]]at ja [[relatiivapronomen]]at: ''mii, gii, gean, mainna, goabbá, guhtemuš, gos, gosa, goas jna.''
[[Čujuheaddjipronomen]]at: ''dat, dát, diet, duot, dot.''
[[Resiprohkapronomen]]at: ''1. nubbi nuppi. 2. a) goabbat guoibmi + oamastangeažus duálas. b) guhtet guoibmi + oamastangeažus plurálalas.''
[[Reflektsiivapronomen]]at: ''ieš, ieža, alddámet, alccesis, iežame, iežainan, iehčanassii''
[[Eahpemearálaš pronomen]]at<ref name=":0" />: ''ainge, arvat, buot, buohkat, duobbá dábbá, eatnat, eatnagat, eatnagii, eatnasat, eambbo, eanet, eanemus, eanemusat, eará, iežá, earát, iežát, earis, galle, gallát, gallis, geažus, hárvvis, juobbá, juobbágoabbá, juoga, juohke, juohkehaš, máŋga, máŋggas, moadde, moattes (moattis), moanat, muhtin (muhtun), nubbi, nuppit, nuppát, obba (oppa), ollu, olu (ollugat), olugat, olus, okta, oktahat, seammá, soames (soamis), soapmásat, uhccán, unnán, uhccánaš, unnánaš, veahá, veaháš, visot, gii ihkenassii, guhte ihkenassii, mii ihkenassii, goabbá ihkenassii, feara gii, feara guhte, feara mii, feara goabbá, gii fal, guhte fal, mii fal, goabbá fal, giige, guhtege, mihkkege, goabbáge, guhtemušge, oktage, guhtege, guhtet, goabbat, iešguhtet, goappašat, goappašagat, guktot.''
[[Negatiiva pronomen]]at'': ii oktage, ii gosage, eai makkárge jna.''
==== Adjektiivvat ====
====Lohkosánit====
=== Vearbbat ===
[[Vearba|Vearbbat]] sodjet [[lohku|logu]], [[persovdna|persovnna]], [[Vuohki (giellaoahpalaš)|vuogi]] ja [[Áigi (giellaoahpalaš)|áiggi]] dáfus.
==== Lohku ====
Davvisámegiela [[vearba|vearbbat]] sodjet golbma eará [[logu]] dáfus:
* [[ovttaidlohku]] dahjege singulára
* [[guvttiidlohku]] dahjege duála
* [[máŋggaidlohku]] dahjege plurála
==== Persovdna ====
Davvisámegiela [[vearba|vearbbat]] sodjet golbma eará [[persovdna|persovnna]] dáfus:
* 1. persovdna
* 2. persovdna
* 3. persovdna
==== Áigi ====
Davvisámegiel [[Áigi (giellaoahpalaš)|tempusat]] leat:
* [[preseansa]] dahjege dálá áigi
* [[preterihtta]] dahjege vássán áigi
Maid leat guokte lihttoáiggi:
* [[perfeakta]]
* [[pluskvamperfeakta]]
==== Vuohki ====
Davvisámegielas leat vihttá [[Vuohki (giellaoahpalaš)|vuogi]]:
* [[indikatiiva]] dahjege duohtavuohki
* [[imperatiiva]] dahjege gohččunvuohki
* [[konditionála]] dahjege eaktovuohki
* [[potientiála]] dahjege veadjinvuohki
* [[optatiiva]] dahjege ávžžuhusvuohki
Dábálaččat optatiiva árvaluvvo imperatiivan, goas sámegielas leat dušše njeallje [[Vuohki (giellaoahpalaš)|vuogi]].
==== Biehttalanvearba ====
Seammaládje go eará suopmelaš-ugralaš gielain davvisámegielas lea [[biehttalanvearba]], mii sodjá [[Vuohki (giellaoahpalaš)|vuogi]] (indikatiivva, imperatiivva ja optatiivva), persovnna (1., 2. ja 3.) ja logu ([[ovttaidlohku]], [[guvttiidlohku]] ja [[máŋggaidlohku]]) dáfus:
Ind. pres. Imperatiiva Optatiiva Supiidna
sg. du. pl. sg. du. pl. sg. du. pl. sg. du. pl.
1 in ean eat 1 - - - 1 allon allu allot 1 aman amame amamet
2 it eahppi ehpet 2 ale alli allet 2 ale alli allet 2 amat amade amadet
3 ii eaba eai 3 - - - 3 allos alloska alloset 3 amas amaska amaset
Davvisámegielas biehttalanvearba ii sojahuvvo [[Áigi (giellaoahpalaš)|áiggi]] dáfus.
==== Passiiva ====
Davvisámegielas lea maid [[passiiva]], muhto dat ii leat árbevirolaččat leamaš aktiivvalaš anus{{Gáldu váilo}}.
==== Infinitiivahámit ====
=== Partihkkalat ===
==== Interjekšuvnnat ====
Interjekšuvnnat leat ovdamearkan:
* ''Fuoi!, Fišše!'' (go atná juoidá eartnjehassan)
* ''Gea!'' (imaštallame)
* ''Hás'' (go hástala nuppi)
* ''Hei!, Hei-hei!'' (imaš, hárbma)
* ''Vuoi!'' (imaš, šallošeapmi, illu)
* ''Gáfat!'' (suorggaheapmi)
Sámegillii ollu interjekšuvnnat adnojuvvojit go čuorvu ealliid, erenoamážit beatnagiid ja bohccuid<ref name=":0" />. Muhtun dain interjekšuvnnain leat jietnadagat mat eai muđui gávdno gielas (earret loatnasániin) nugo y-jietna sánis ''hrys.''
* ''Hrys!'' (go baldá beatnaga mii lea bahástallame, maiddái ''hrys eret!'')
Čuorvvassánit maiddái gullet interjekšuvnnaide:
* ''Ušš! Hrys! Vuoi! Ho-hooi!''
Jietnaáddestallan sánit (onemopoehtalaš sánit):
* ''Du-dud! Dii-diid! Bea.ea! Hau!''
Vástádussánit:
* ''De-e! Na-a! Ii-e!''
====Konjunkšuvnnat====
==== Advearbat ====
====Preposišuvnnat ja postposišuvnnat====
Post- ja preposišuvnnat leat sánit mat laktásit nomeniidda. Dát doahpagat leat sámegillii latnjalassii nu ahte muhtun sánit sáhttet leat sihke preposišuvdnan ja postposišuvdnan. Pre- ja postposišuvdna ráhkadit nomeniin ovtta gihpu ja das galgá nomen leat genitiivahámis. Dat mat leat nomemiid ovddabealdde gohčoduvvojit ''preposišuvdnan''. Nomena ja preposišuvnna oktavuohta gohčoduvvo preposišuvdnagihppun<ref name=":0" />.
* ovdal soađi
* borramuša maŋŋá
* birra jagi
Postposišuvdna leat nomena maŋábealde.Nomena ja postposišuvnna oktavuohta gohčoduvvo postposišuvdnagihppun<ref name=":0" />.
* dáhki alde
* munno gaskkas
* geahču vuolde.
* muital iežat birra
Etymologalaččat pre- ja postposišuvnnaid vuođđu lea substantiiva<ref name=":0" />, muhto dát sánit eai dábálaččat geavahuvvo sierra sátnin šahten. Muhtun substantiivvat leat velá anus, nugo ''rádjá'' mas postposišuvnnat ''rájes/rádjái'' leat suorgásan. ''Boahtte vuosárgga rájes. Ihtáš rádjái.''
Pre- ja postposišuvnnat sáhttet leat sierra kásushámis. Lokatiivahámi mearkkašupmi lea báikkis dahje báikkis eret. Illatiivahámi mearkkašupmi lea lihkadeapmi juogaman guvlui. Genitiivahámi mearkkašupmi lea juogaman guora, miehtá dahje beali. Ovdamearkkan sátni ''geahči'' main lea suorgásan čuvvovaš postposišuvnnat.
* Mun mannen togain Niillasa geahčái.
* Mánát vulge áhku geahčen ruoktot.
* Mii álo bivdit davágeaže dán jávrri.
{| class="wikitable"
|+'''Post- ja preposišuvnnat báikemearkkašumiin'''
!Illatiivahápmi (sadjái)
!Lokatiivahápmi (sajis)
!geniitivahápmi (saji guora)
|-
|ala
|alde
|
|-
|báldii
|bálddas
|báldda
|-
|beallái
|bealde
|beale
|-
|birra
|birra
|birra
|-
|
|bokte
|
|-
|
|buohta
|
|-
|duohkái
|duohken
|duoge, duogi
|-
|gaskii
|gaskkas
|gaskka
|-
|gasku
|gasku
|gasku
|-
|geahčái
|geahčen
|geaže
|-
|guovdo
|guovdo
|guovddáš
|-
|gurrii
|guoras
|guora
|-
|lahka
|lahka
|lahka
|-
|lusa
|luhtte
|luhtte
|-
|maŋŋái
|maŋis
|maŋil
|-
|
|miehtá
|miehtá
|-
|
|mielde
|mielde
|-
|
|
|meaddel
|-
|
|
|meattá
|-
|njeaiga
|njeaiga
|
|-
|ovdii
|ovddas
|ovddal
|-
|rádjái
|rájes
|ráje, ráji
|-
|sisa
|siste
|
|-
|vuollái
|vuolde
|vuole, vuoli
|-
|vuostá
|vuostá
|vuostá
|}
Post- ja preposišuvnnat áigemearkkašumiin leat: bále, birra, čađa, gaskan, gaskkas, gaskkal, gaskal, gasku, geahčái, geažes, maŋŋá, maŋŋel, mano (manu), mielde, miehtá, ovdal, rádjái, rájes (rájis), viđá (viđe).
Ovdamearkkat:
'''Ala (nala)'''. (post). Báikemearkkašupmi: ''Son njuvddii vuoja láibbiid ala.'' Áigemearkkašupmi: ''Boađe fal ruoktot diimmut ala!''
'''Alde (nalde)'''. (post). Báikemearkkašupmi: ''Gáffegievdni lea uvnna alde.'' - ''Lokte eret ruittu uvnna alde. - Poliisat ledje juo báikki alde.''
'''Badjel'''. (prep./post). Báikemearkkašupmi: ''Duottut go njuiket joga badjel? - Biila vujii badjel geainnu.''
'''Báldda.''' (post). Báikemearkkašupmi. ''Beana ruohtai mu báldda. - Son ozai čoavdagiid viesu báldda.''
'''Bálddas'''.(post). Báikemearkkašupmi: ''Gean bálddas don čohkkájit boradanbeavddis? - In leat goassige oađđán nieidda bálddas.''
'''Báldal.''' (post). Bákemearkkašupmi: ''Ánde šuvihii sihkkeliiguin mu báldal''<ref name=":0" />.
'''Bále.''' (post). Áigemearkkašupmi. ''Mii árrat vuoddjáimet vai joaddašeimme'' ''ruoktut čuovgga bále. - Eahket bále manne dánssaide.''
'''Bealde.''' (post., maŋábeale attribuhta maiddái prep.). Báikemearkkašupmi: ''Gufihtariid máilbmi lea don bealde olbmuid dábálaš eallima. - Goappat bealde.''
'''Beale.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Vári beale lea buoret vázzit. - Bohccot ruhttet don beale váriid.''
'''Beallái.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Son sugai nuori nuppi beallái. - Mii sirddiimet don beallái vári.''
'''Birra.''' (post./prep.). Báikemearkkašupmi: ''Mun lean mátkkoštan birra máilmmi. - Nieida lei nu bivnnut ja bártnit jorre su birra.'' Áigemearkkašupmi: ''Birra jándora bargat. - Mii orrut ovtta sajis birra jagiid.''
'''Bokte.''' (post). Báikemearkkašupmi: ''Vudjen Malmöi Stockholmma bokte. - Dákko bokte gávdnojit ollu boradanbáikkit. - Eŋglándii vujiimet Fránkriikka bokte.''
'''Buohta'''. (post.). Báikemearkkašupmi: ''Bisán duon geaidnogalbba buohta. - Biila bártidii šaldi buohta. - Son vázzá min buohta skuvlii''<ref name=":0" />.
'''Čađa.''' (prep./post.). Báikemearkkašupmi: ''Mun váccán vuovddi čađa.'' Áigemearkkašupmi: ''Ledjen gozuid alde čađa ija. - Mii ligget viesu čađa dálvvi.''
'''Duogi, duoge.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Njáhken stobu duogi. - Dat báhtaredje seinniid duogi.''
'''Duohkái.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Čiehkádin geađggi duohkái. - Eadni gaikkui nieiddas vuovttaid duohkái.''
'''Duohkin, duohken''' (ruoŧas '''duogin'''). Báikemearkkašupmi: ''Bussá ruohtastii eret stuolu duohkin. - Dat áigá vuoddjájedje ja dáidet juo logi miilla duohken. - Dálá servodatdiili lea min čuorbbes politihkariid duohken.''
'''Gaskan.''' (prep./post.). Áigemearkkašupmi: ''Fertejin vuolgit gaskan bora''. - ''Fertiimet heaitit gaskan barggu arvvi dihte.''
'''Gaskii.''' (post.) Báikemearkkašupmi: ''Gárten guovtti vašálačča gaskii.''
'''Gaskka.''' (prep./post.) Báikemearkkašupmi: ''Leavnnja ja Billávuona gaskka lohket olbmot ipmašiid oaidnit''<ref name=":0" />.
'''Gaskal.''' (prep./post.). Báikemearkkašupmi: ''Son jođii Joatkkajávvri ja Iešjávrri gaskal''<ref>Nickel, Sammallahti, Duiskka-Sámi sátnegirjji, Davvi Girji 2008</ref>. Áigemearkkašupmi: ''Áhči gázzi málestii gaskal golmma ja viđa''<ref name=":0" />.
'''Gaskkas.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Son orru daid guovtti vári gaskkas. - Ášši bissu munno gaskkas.''
'''Gasku.''' (dábálaččat prep.). Báikemearkkašupmi: ''Bohccot livvadedje gasku geainnu. - Ásan gasku gavpoga. - Gasku goađi lei árran.'' Áigemearkkašupmi: ''Son heittii gasku jagi skuvllas''<ref name=":0" />. - ''Moai fertiime gasku geasseluomu máhccat ruoktot''<ref name=":0" />.
'''Geahčái.''' (post.). Báikemearkkašupmi: ''Mannen togain iežan nieidaolbmá geahčái.'' Áigemearkkašupmi: ''Vahkku geahčái ferten fas doaktára lusa''<ref name=":0" />. - ''Elle heaitá barggus loahpa geahčái dán vahkku''<ref name=":0" />.
'''Geahčen'''
'''Geaže'''
'''Geažes'''
'''Guora'''
'''Guoras'''
'''Gurrii'''
'''Guovdu'''
'''Lahka'''
'''Luhtte'''
'''Lusa'''
'''Manu (mano)'''
'''Maŋil'''
'''Maŋis'''
'''Maŋŋái'''
'''Maŋŋá, maŋŋil'''
'''Meaddel, meaddil'''
'''Meattá'''
'''Miehtá'''
'''MIelde'''
'''Njeaiga, njeaigga'''
'''Ovdal'''
'''Ovddal'''
'''Ovddas'''
'''Ovdii'''
'''Rádjái'''
'''Ráje (ráji)'''
'''Rájes (rájis)'''
'''Rastá'''
'''Sisa'''
'''Siste'''
'''Viđá, viđe'''
'''Vuolde'''
'''Vuole, vuoli'''
'''Vuollái'''
'''Vuostá, vuostái'''
'''Laktapartihkkalat'''
| 