Erohusat artihkkala «Seallaváimmus» veršuvnnaid gaskkas

Sisdoallu sihkkojuvvon Sisdoallu lasihuvvon
Čoahkkáigeassu váilu
Čoahkkáigeassu váilu
Gilkorat: Rievdaduvvon visuála rievdadanprográmmain Rievdaduvvon mobiillain Webdivodeapmi mátketelefuvnnain
Gurgadas 17:
Váimmusráiggi čađa ávdnasat lonuhuvvojit, dego rRNA ja mRNA. Muddejeaddji (''eŋg. regulatory'') proteinnat bohtet váibmosii cytoplasmmas. Váibmosis mRNA dolvojuvvojit cytoplasmma ribosomaide proteidnasyntesa várás.
 
Seallaváibmosa sáhttá báidnit DNA-báidnagiin ja geahčadit čuovgamikroskohpas. Mikroshopas ihtet seallaváibmosa siste ovtta dahje máŋga jorba áđa, nukleolat. Nukleolain leat genat mat leat ribosomala RNA'a várás. rRNA leat oasit ribosomain ja dat mannet olggos cytoplasmii. Nukleolas lea vuollegis DNA-konsentrašuvdna, go muđui lea seallaváibmosis, ja baicce eanet RNA. Eará gáhppálagat seallaváibmosis sáhttá dušše geahčadit dihto báidninteknihkain, nugo vuosteávnnas-báidnin. Daid eará gáhppálagat doaimmat leat eanas dovdameahttumat. Dakkárat leat ovdamearkka dihte ''splicing speckles, Cajal bodies ja PML bodies.''
 
Seallaváibmosa genoma (genehtalaš ávdnasat) leat kromosomain. Kromosomat leat DNA-árpput mat leat vurkejuvvon kromatiidnan. Kromosomat sisttisdollet DNA-árppu lassin proteiinnat, nugo histonat. Histonaid lassin gávdnojit eará proteiinnat nugo DNA-polymeras, RNA-polymeras, transkripšuvdnafáktorat.
Gurgadas 27:
Sealaváimmus lei vuosttaš orgánealla mii fuomášuvvui. Vuosttaš seailuhuvvon sárggus lea dutki Antoni van Leeuwenhoekas (1632-1723). Son dutkkai luosa rukses varraseallaid ja čájehii seallaváibmosa. Nuppe ládje go njiččehasain eará rikkeelliid rukses varraseallain lea seallaváimmus. Dasa lassin 1804 Franz Andreas Bauer maiddái máinnašii daid birra. 1831 šaddodiehtti Robert Brown gohčodii seallaváibmosa "areolan" ovdaságastis Linnéa Searvái Londonis, muhto son ii namahan vejolaš mearkkašumiid. Dakkára evttohii Matthias Schleiden easkka 1838. Son jáhkii dat lei deaŧalaš sealla šaddamis. Danin Schleiden válddii nama "cytoblast" (Sealladahkki) geavahussii. Son logai iežas dárkkodan ahte ođđa sealla ráhkaduvvui cytoblasttas. Franz Juluis Ferdinand Meyen vuostálasttii oainnu ahte "seallaváimmus ieš sealla ráhkadii". Son lei juo ovdal čállán ahte seallat lassánedje juohkáseami bokte. Goittotge lei Meyen dan oaivilis ahte máŋga sealla ledje váibmosa haga.
 
Jáhkku ahte sealla sáhttá ieš iđihit jávkkai vuos 1850-logus go Robert Remak ja Rudolf Virchow ovdanbuvttiiga oainnu ahte seallat dušše beare ráhkaduvvotráhkaduvvojit seallain. Seallaváibmosa doaibma bisui dovdameahttumin.
 
1876-1878 Oscar Hertwig almmuhii dutkamiid gáranasbáđi sahkkehandáhpáhusa birra, mas siepmana seallaváimmus bahkke moni sisa ja suddá moni seallaváibmosiin oktii. Dainna vuosttaš geardde čuoččuhuvvui ahte indiviida álggus boahtá ovtta seallas. Dát vuostálasttii Ernst Haeckela oaidnu ahte ogi ovdáneapmi čađahii geardduhii olles čeardahistorjjá. Siepmana váibmosa dárbu guhká digaštallajuvvui. Hertwig goittotge nannii gávdnosis eará spirejoavkkuin. Eduard Strasburger oaččui seammá bohtosiid go dutkkai šattuid. Dát dulbii luotta čájehit seallaváibmosa deaŧálaš mearkkašumi árbbalašvuođas. August Weimann lei juo 1873 čuoččuhan ahte eatnálaš ja áhčálaš álgoráhkut ledje ovttaveardásaččat árbbalašvuođa dáfus. Váibmosa rolla čielggai vuos go mitosa govviduvvui 1900-logu álggus ja go Mendela regelat ođđasis fuomášuvvojedje. Kromosomateoriija árbbalašvuođasárbbalašvuođa dáfus ovdánii.
 
1874 isolerii Friedrich Miescher seallaváibmosis ávdnasa, man son gohčodii '''nuclein'''. Moatte jagi dan maŋŋá bohte maiddái eará ávnnasoasit nugo histonat ja adeniidna (Albrecht Kossel). Dán áigge lea vejolaš identifiseret olles genoma, ja viiddis ipmárdusa oažžut olles systemas.